Gerolamo Cardano kimdir, Matematikçi, fizikçi, astrolog ve hekim
Latince yazılmış ilk eksiksiz cebir kitabı olan Ars Magna’yı (Büyük Sanat) yazdı.
Gerolamo Cardano, 24 Eylül 1501 tarihinde Pavia, İtalya‘da avukat Fazio Cardano’nun gayri yasal oğlu olarak doğmuştur. Babası Leonardo da Vinci‘nin arkadaşı idi. Annesinin ismi Chiara’dır. Annesi ile babası daha sonraki yıllarda evlendiler. Fakat bu evlilik Cardano’ya pek yaramadı, çocukluğu boyunca durmadan dayak yedi. Sıhhatsiz ve hastalıklı büyüdü. Cardano matematiği babasından öğrendi. Delikanlı olduğunda üniversitede babasının asistanlığını yaptı. Lakin Cardano’nun hayalleri çok daha yüksekteydi; hayatı boyunca babasının asistanı olarak kalmak istemiyordu, akademik bir meslek düşlüyordu. Babasını ikna etmesi pek kolay olmadı, fakat başardı. Israrlara rağmen babası üzere hukuk okumadı. 1520’de babasının da okuduğu Pavia Üniversitesi‘ne Tıp Fakültesi’ne girdi.
Yukardaki portresinden de anlaşılacağı üzere, dik başlı, inatçı ve tuttuğunu koparan biriydi. Karşıt bir karakterinin olduğu belirli. Bilhassa lisanının kemiği yoktu. Özyaşam hikayesinde (De vita propria liber, Hayatımın Kitabı) şöyle yazmıştır: Kusurlarımın açık farkla birincisi ve en öne çıkanı, beni dinleyenlerin kulaklarına en nahoş geleceğini bildiğim sözleri en evvel söyleme alışkanlığım ve bu alışkanlıktaki ısrarımdır. Bunun ayrımındayım elbette, lakin tekrar de bilerek sürdürüyorum bu alışkanlığımı, bana ne kadar çok düşman kazandırırsa kazandırsın.
Savaş yüzünden okul kapanınca eğitimini tamamlamak üzere Padua Üniversitesi‘ne geçti. Taşınmadan kısa bir müddet sonra babası öldü.
Babasından miras kalan parayı çarçur ettikten sonra kumara yönelir. Herkesten daha güzel bildiği mümkünlük kuramı sayesinde kâğıt ve zar oyunlarında hayli başarılıydı, satranç da oynardı. Kumar etrafı pek tekin değildi varsayım edildiği üzere. Bu yüzden yanında daima bir bıçak taşırdı. Bir kezinde, hile yaptığına inandığı bir oyuncunun yüzünü yaraladı bıçağıyla. Sonunda kumar bir alışkanlık olur. Çok para ve vakit kaybeder kumar masalarında, ünü lekelenir. Lakin bir biçimde kumarbazlıkta kazandığı tecrübe ve hüneri kıymetlendirmiş, 1560’ta 1663’te yayımlanacak olan 15 sayfalık bir tıp “kumarbazın kılavuzu”nu yazıp o vakte dek Avrupa‘da bilinmeyen mümkünlük kuramını bulmuştur; hatta Pierre de Fermat ve Blaise Pascal‘in yıllar sonra bulacaklarını daha o vakitler bulmuştur. Kitapçığın bir kısmı nasıl hile yapılacağına ayrılmıştır!
Tıp doktorasını 1525 yılında 24 yaşındayken aldıktan sonra Milano‘da doktorluk mesleğini icra edebilmek için Milano Tabipler Koleji’ne başvurur. Fakat, harikulâde başarılı bir öğrenci olmasına rağmen, güç kişiliği, uzlaşmayı reddeden baş yapısı ve sonuçlarını düşünmeden kullandığı sert lisanı yüzünden üyeliğine karşı çıkılır. Gayrımeşru çocuk olduğu anlaşılınca üyeliğinin reddedilmesi çok daha kolay olur – yasalar öyledir − ve Kolej’e kabul edilmez.
Gerolamo Cardano, bir arkadaşının tavsiyesiyle Padua‘dan 15 km uzaktaki Sacco köyüne taşınır. Orada, küçük bir muayenehane kurar. 1531 yılında yöreden bir kızla Lucia’yla evlenir. Kazandığı para iki kişilik bir aile için kâfi olmayınca Milano yakınlarında Gallarate’ye taşınırlar. Tekrar Kolej’e başvurur, üyeliği yeniden reddedilir. Doktorluk yapamayınca kumara yönelir, fakat aradığını bulamaz bu defa. Evvel karısının mücevherlerini, sonra da konut eşyalarını satar. Makûs talihini değiştirmek için Milano’ya taşınırlar, fakat bu daha da makûs olur, fakirler konutuna sığınacak kadar aç kalırlar. Neyse ki bir mühlet sonra, motamot bir vakitler babası üzere, Piatti Vakfı’nda matematik öğretmenliğine kabul edilir. Öğretmenlik dışında Cardano’nun artık bol bol boş vakti vardır. Kolej’e kabul edilmediğinden doktorluk mesleğini icra etmesine yasalar müsaade vermez lakin o yeniden de bildiğini okuyup hasta kabul eder. Birkaç mucizevi tedaviden sonra ünlenir. O kadar ki, kendisini kabul etmeyen Kolej’e bağlı hekimler bile uygunlaşmak için Cardano’ya başvururlar.
Bu sayede Kolej’e girebilmesine yardımcı olabilecek, toplumda saygın bir yeri olan hastalarının dayanağını kazanmıştır. Lakin Cardano Kolej’e çok kızgındır. Kendini tutamayarak, hatta tahminen de tutmaya çalışmayarak, 1536’da Kolej’in hem bilimsel niteliğini hem de üyelerinin ömür biçimini eleştiren bir kitap muharrir. Bugün bir tabibin ününe ün katan, yapay ve zevksiz bir biçimde gösterdikleri züppe davranışları, hizmetçileri, otomobilleri, giysileri, kurnazlıkları ve korkaklıklarıdır. İddia edileceği üzere bu kitap Cardano’nun Kolej’e girmesine yardım etmez ve 1537 yılında yaptığı üçüncü başvurusu da reddedilir. Neyse ki hayranlarının da baskısıyla iki yıl sonra Kolej gayrimeşru çocukların doktor olamayacağı kuralını değiştirir ve Cardano Kolej’e kabul edilir.
Aynı yıl 1539 yılında Cardano iki matematik kitabı yayımlar. Başarılı bir yayın hayatının başlangıcı olur bu iki kitap. Birçok mevzuda birçok pahalı kitap muharrir, iki yüz kadar yayın yapar. Tıp, ideoloji, fizik, astronomi, teoloji, hidrodinamik, jeoloji, mekanik, müzik ve elbette ve en başta matematik… Ayrıyeten başına olmadık kaygılar açacak olan bir de astroloji kitabı.
1540’ta Cardano, yerini öğrencisi Lodovico Ferrari‘ye bırakarak Piatti Vakfı’ndan istifa eder. 1540-1542 yılları ortasında ya kumar masasında ya da satranç tahtası önündedir.
1543-1552 yılları ortası Milano ve Pavia üniversitelerinde tıp dersleri verdi. Gerolamo Cardano, hem tıpta hem de matematikte çok ünlenmiştir. Çağının en yeterli iki hekiminden biridir. Tabipler Koleji’nin rektörü olur.
Krallar, prensler, kardinaller, dükler Cardano’yu çağırırlar büyük vaadlerle. Kabul etmez hiçbirini. Yalnızca bir kere 1552‘de İskoçya‘ya sarfiyat. St. Andrews başpiskoposunun astımı azmıştır. Fransa hükümdarı ve Almanya imparatoru ellerinden geleni yaparlar ancak beyhude, başpiskopos ölmek üzeredir. Son deva olarak Cardano’ya büyük paralar önerilir. Cardano daha büyük paraları reddetmiştir lakin o sırada dersi de yoktur, masraf. Yolda pek az kimseye nasip olmuş bir hürmet görür. Her yerden davetler almaktadır. Şatafatlı bir biçimde Edinburg‘a varır. Kuştüyü yatağını değiştirerek başpiskoposun güzelleşmesini sağlar. Çok büyük fiyatları reddederek İtalya‘ya geri döner. Dönüşünde Pavia Üniversitesi‘nde tıp profesörü olur. Güçlü ve başarılı bir adamdır, tüm varlıklılar onun hastasıdır.
Ününün doruğunda başına bir facia gelir. 1557 yılında doktor olan en büyük oğlu Giambatista gizlice Brandonia di Seroni isimli bir kızla evlenir ve üç çocuğu olur. Cardano oğluna her türlü nakdî yardımı yapar lakin yetmez, genç çift, Seroni ailesine sığınır. Seroni ailesinin tek gayesi varlıklı kayınpederden para koparmaktır. Özyaşam hikayesinde Cardano bu bayandan beş para etmez utanmaz bayan diye sözeder. Brandonia her yerde ve herkese çocuklarının hiçbirinin kocasından olmadığını anlatır, kocasıyla alay eder. Giambatista aşağılanmalara daha fazla dayanamaz, boşanma da yoktur o vakitler, kekine siyanür koyarak dördüncü çocuğuna gebe olan karısını öldürür. Tutuklandığında karısını öldürdüğünü itiraf eder. Zindana atılır, azap görür, sol eli kesilir, sonra 13 Nisan 1560 tarihinde de başı kesilerek idam edilir.
Cardano bu acıyı ömrü boyunca duyar. En sevdiği oğlu azaplardan geçerek müthiş bir biçimde can vermiştir. Bu kadarla kalmaz Cardano’nun çektikleri. Toplum acımasızdır. Bir katilin babası olduğu için Cardano nefret edilen biri oluvermiştir birden. Esasen keskin lisanından dolayı birçok düşman kazanmıştır ve düşmanları her türlü fırsatı pahalandırmak için pusuya yatmışlardır. Örneğin bir tıp profesörünü dersinde yaptığı yanlışlardan ötürü öğrencilerinin önünde aşağılamıştır. Hakkında dedikodular yayılmıştır. Çok makus bir insan olduğu söylentisi yaygındır. Örneğin, bir hikâyeye nazaran, bir kızgınlık anında oğlunun kulağını kesmiştir. Özyaşam hikayesinde bu dedikoduların temelsiz olduğunu savunmaktadır elbette. Kolay kolay inanılacak üzere de değil. Cardano artık Pavia‘yı terketmek zorunda olduğunu anlar ve Bolonya‘ya tıp profesörü olarak masraf. Ölen oğlunun üç çocuğunu da evlat edinmiştir bu ortada.
Bununla kalmaz felaketler. Kızı sokağa düşer ve belsoğukluğundan ölür. Cardano bu vesileyle belsoğukluğu konusunda da yazmıştır. Felaketlerin dahası var… Türk sineması üzere nerdeyse… Küçük oğlu Aldo kumara düşkündür ve serseri hayatı yaşamaktadır. İki yılda sekiz kere tutuklanmak üzere kolay kolay elde edilemeyecek bir rekora imzasını atar.
Cardano özyaşam hikayesinde, başına gelen dört felaketi şöyle sıralar: Birincisi evliliğimdi, ikincisi oğlumun acı mevti, üçüncüsü mahpusa düşmem, dördüncüsü en genç oğlumun alçak karakteri. 1569 yılında oğlu Aldo kumarda giysileri de dahil olmak üzere her şeyini kaybeder. Yalnızca kendisinin değil, babasının da parasının değerli bir kısmını kaybeder. Aldo babasının konutuna gizlice girer ve büyük ölçüde para ve mücevher çalar. Cardano üzülerek Aldo’yu şikayet eder ve böylelikle Aldo’nun Bolonya’ya girişi yasaklanır.
Belalar bitmez. Fakat bu kere Cardano belayı sarfiyat kendi elleriyle bulur. Hz. İsa peygamberin yıldız falına baktığı ve Hıristiyanlara büyük azaplar yapan Roma imparatoru Neron‘u göklere çıkardığı bir kitap yayımlar: De astrorum judiciis. Hz. İsa‘nın ömrünü yıldız falına nazaran yorumlar.
“Sapık düşünceler”inden ötürü engizisyon mahkemesi tarafından mahpusa atılır. Neyse ki azap görmez, tahminen de halk ortasında ona çok makus davranıldığı dedikoduları yayıldığından. Mahpusta yalnızca birkaç ay kalır. Lakin artık üniversitede çalışması ve çalışmalarını yayımlaması yasaklanmıştır. Özgür bırakıldığında Cardano Roma’ya masraf. Roma’da beklenmedik bir biçimde sıcak karşılanır. Öte yandan Papa Pius V onu görmek bile istemez. Ancak yerine geçen liberal Gregory XIII 1573’te Cardano’yu bağışlar ve aylığa bağlar. Artık Papa’nın falına bakmaktadır… Falında 75 yaşında öleceğini öngördüğünden, 75inci doğum günü olan 24 Eylül’den üç gün evvel ölür.
İbni Ruşd, Aristotales ve Plotinos‘un büyük doğalcılık görüşlerinden etkilenerek, dünyayı ve dünyadaki tüm varlıkları canlı ve ruhlu olarak kabul etti. Fakat ruhların ölümsüzlüğünü tanımadı.
Pavia ve Padova’da tahsil gören Gerolamo Cardano, evvel hekimlik yaptı; sonra Milano ve Bologna’da matematik dersleri verdi.
Bütün bilim kollarıyla ilgilenip (ama bu bilimlere büyücülüğü, yıldız falcılığını ve simyacılığı karıştırıyordu) çağının bütün bilim tartışmalarına katıldı ve bilimin çok çeşitli kısımlarında (tıp, fizik, astronomi, aritmetik, cebir, ideoloji, oyun kuramı, vb.) yapıtlar verdi. Bilhassa Latince yazılmış ilk eksiksiz cebir kitabı olan Ars Magna’yı (Büyük Sanat) yazdı. Üçüncü dereceden cebir denklemlerinin tahlili Cardano’nun ismiyle anılmaktaysa da, aslında Niccolo Tartaglia tarafından bulunduğu sanılmaktadır.
Bir denklemin kökleri ortasındaki bağıntıyı, denklemin ikinci teriminin katsayısını, bilinmeyenin bedel çokluğunu, bu bilinmeyenin anı ve eksi pahalarını, sanal kökleri v.b. buldu. Ayrıyeten, kendi adiyle anılan bir süspansiyon sistemi yarattı.
Gerolamo Cardano, 1539 yılında Milano‘da Practica Arithmetica’yı basıma hazırladı. Cardano, Niccolo Tartaglia‘yı davet etti ve birçok ısrardan sonra ondan 3. dereceden denklemin sonucunu nasıl çözülebileceğini öğrendi. Niccolo Tartaglia‘dan aldığı bu bilgiyi kendisi kitabında basana kadar zımnî kalacağı üzerine Cardano’dan kelam aldı, lakin Cardano kelamını tutmadı. 1545’de cebir alanında birinci Latince bilimsel eser olan Ars Magna’yı (büyük sanat) yayımladı.
1550 yılında Bilim hususlarını içeren 2 adet ansiklopedi yayınladı. 1551 yılında kehribarın birtakım hafif hususları çektiğini fark ederek elektrik ile manyetizma ortasında birinci ilişkiyi kurdu. İşitme engelliler eğitimi konusunda çalışmaları vardır. Cardano ayrıyeten düzgün bir kumarbaz ve satranç oyuncusuydu. 1560 yılında “Şans Oyunları” isminde bir kitap yazdı. Lakin bu kitap, vefatından sonra 1663 yılında yayınlandı.
Kendi ismiyle anılan bir süspansiyon sistemi yarattı. Ayrıyeten bir denklemin kökleri ortasındaki bağıntıyı, denklemin ikinci teriminin katsayısını, bilinmeyenin bedel çokluğunu, bu bilinmeyenin artı ve eksi kıymetlerini, sanal kökenleri buldu.
Gerolamo Cardano, çeşitli mekanik araçlar buldu. Bunlardan kimileri: şifreli kilit, bir şifre çalışması olan kardan ızgarası, çapraz mafsallı yatak vb. dir. Çapraz mafsallı yatak (istavroz) dönme hareketinin, değişik açılarda irtibatını sağlayan bir aygıt olup günümüz araçlarında da, ilişkiyi sağlayan mile Cardano’nun anısına “Kardan Mili” ismi verilmiştir. Hidrodinamik konusunda çeşitli teorileri vardır. “Sonsuz hareket olanaksızdır” teorisini ortaya atmıştır.
Gerolamo Cardano, 1531 yılında Lucia Banderini ile evlendi. 1546 yılında eşi öldü.
Gerolamo Cardano, 21 Eylül 1576 tarihinde Roma, İtalya‘da 75 yaşında ölmüştür.
1646-1716 tarihleri ortasında yaşamış olan Alman matematikçi Leibnitz, Gerolamo Cardano için şöyle demiştir.: “Bütün kusurlarına karşın nitekim büyük adamdı, kusurları da olmasa eşsiz bir kişi olurdu”.
