Enver Hoca kimdir, Enver Halil Hoca, II. Dünya Savaşı‘nın akabinde 1985 yılındaki vefatına kadar Arnavutluk Halk Cumhuriyeti önderi ve Arnavutluk Emek Partisi Genel Sekreteri idi.
Enver Hoca, 16 Ekim 1908 tarihinde o vakit Osmanlı Devleti‘ne bağlı olan Arnavutluk‘ta, Ergiri (günümüzde Gjirokastër olarak bilinen) kentinde Bektaşi Arnavut bir ailenin çocuğu olarak doğmuştur. Tam ismi Enver Halil Hoxha’dır. Bektaşiliğe sıkı bağlı olan babası Halil Efendi tarafından kendi ismiyle bir arada ona, o vakit Balkanlarda namı bir efsaneye dönüşen, İttihat ve Terakki Parti’sinin parlayan ismi, Enver Paşa‘nın ismi verildi. Birinci eğitimini, doğduğu, bugünkü ismi Gjirokaster olan Ergiri kentindeki Asım Baba Tekkesi’nde Bektaşilik üzerine aldı.
Korça Fransız Lisesi’nde eğitimine devam ederken, 16 yaşında katıldığı bir miting nedeniyle mahpusa atıldı. Arnavutluk o günlerde İtalya takviyeli özgün bir kral olan, Galatasaray lisesi mezunu Ahmet Zogo tarafından yönetiliyordu. Enver Hoca kısa bir müddet mahpusta kaldıktan sonra 1930 yılında yüksek eğitim için Fransa‘ya gitti. Lisede alt yapısını edindiği komünizmi Fransa‘da düzgünce benimsedi. Fransa‘da Fransız Komünist Partisi’nin yayın organı Humanité’de yazmaya başladı.
Paris‘te çeşitli komünist yayın organlarında ülkesi hakkında ve Ahmet Zogo‘nun yönetimi aleyhinde yazılar yayınladı. Fransa‘da Arnavutluk devleti tarafından burslu olarak okutulan Enver Hoca’nın bursu, yazdığı yazılar sebebiyle kesildi. Geçim problemi nedeniyle bir mühlet de Belçika‘da eğitimine devam eden ve Arnavutluk konsolosluğunda çalışan Hoca, Zogo’nun casuslarının baskısı ile Arnavutluk‘a dönmek zorunda kaldı.
Enver Hoca’nın komünizme olan ilgisi Fransa‘da yüksek tahsil yaptığı günlerde gelişti.
Enver Hoca, 1936 yılında Arnavutluk‘a döndüğünde Fransızca öğretmenliğine başladı. O, bu vazifedeyken 1939 yılında Benito Mussolini idaresindeki İtalya, Arnavutluk yönetiminin askeri ve ekonomik borçlarını mazeret ederek 100 bin kişilik bir orduyla Arnavutluk‘u fiilen işgal etti ve Kral Ahmet Zogo‘yu sürgüne gönderdi. İşgalden sonra Hoca, öğrencileri ortasında komünizmi yaydığı gerekçesiyle öğretmenlikten uzaklaştırıldı. İşsiz kalan Enver Halil Hoca, Tiran‘da bir tütün dükkânı açtı. Bu dükkân bir müddet sonra İtalyan işgaline reaksiyon gösteren komünist militanların toplantı yerine dönüştü.
Nazi Almanya‘sının SSBC‘ye savaş açmasıyla harekete geçen 130 kişi, 8 Kasım 1941 tarihinde Arnavutluk‘taki komünist ögelerin büyük bir kısmını birleştirerek Arnavutluk Emek Partisi‘ni kurdu. Parti genel sekreterliğine bu misyonu vefatına dek yürütecek olan Enver Hoca seçildi.
Dönemin Arnavutluk Hükümdarı Ahmet Zogo, ülkeyi işgal eden İtalyanlar tarafından sürgüne gönderildi.
Partinin kurulmasıyla birlikte faşizmi benimseyen İtalya işgaline karşı önemli bir direniş başladı. Enver hoca idaresindeki “Partizan” denilen, SSCB‘de ve Yugoslavya‘da da benzerleri olan halk dayanaklı, sistemsiz birlikler, bu direnişin ana unsuruydu. Emek Partisi’nin ve ona bağlı olarak hareket eden Partizanların ülke içinde de işgal yanlısı kümeler, sabık kral Ahmet Zogo‘yu geri getirmek isteyen meşrutiyetçiler ve muhalif komünistlerle başı sıkıntıdaydı.
1943 yılında İkinci Dünya Savaşı çerçevesinde Müttefikler kümesi İtalya‘yı işgal etti ve İtalya‘da faşizm yönetimi çöktü. Partizan birlikleri bunu fırsat bilerek İtalya’yı Arnavutluk’tan çıkardı. Müttefik devletlerin Balkanlar’dan çıkarma yapmasından çekinen Almanya, Partizan birliklerini dağlara çekilmeye zorlayarak Arnavutluk‘u işgal etti. Mahallî işbirlikçilerle bir arada hareket eden Almanlar Arnavutluk’ta süreksiz bir hükümet kurdular.
1944 yılında Arnavutluk Emek Partisi himayesinde bir kongre toplandı ve kongrede 13 kişilik bir Ulusal Kurtuluş Komitesi kuruldu. Komite işgalden kurtarılan kentleri yönetim edecekti. Komite başkanlığına ve bir mühlet sonra tertipli orduya dönüşecek Partizanların komutanlığına Enver Hoca seçildi. Kısa müddette toparlanan Partizanlar önemli bir karşı akına geçerek 17 Kasım 1944 tarihinde başşehir Tiran‘a girdi. Almanlara ve onların yerli işbirlikçilerine karşı savaşan Partizan birlikleri, 29 Kasım 1944 tarihinde Arnavutluk‘un tamamını işgalden kurtardı ve muhalifleri sindirdi.
Partizanlar, 1944 Kasım ayının ortalarında Tiran‘a girmeyi başardı ve ay sonunda ülkenin tamamı işgalden kurtarıldı.
Enver hoca, 11 Ocak 1946 tarihinde kurulan Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti’nin başına seçildi. Katı bir komünizm yanlısı olan Enver Hoca, merkeziyetçi bir idare kurdu. İlerleyen yıllarda Arnavutluk Emek Partisi’nin Arnavutluk idaresinde kelam sahibi olan tek parti olduğunu anayasaya ekleyecekti.
Devlet yönetiminde sıkı sıkıya bağlı olduğu Josef Stalin‘in öğretilerini örnek alan Hoca, SSCB‘nin kapalı istihbarat örgütü olan KGB‘ye benzeri Arnavut”Sigurimi” teşkilatını kurdu ve bu teşkilat Arnavutluk’un her tarafına yayıldı. Çok sayıda muhalif siyasi, entelektüel ve din adamını bu örgütle takip ettiren Enver Hoca, başka komünist yönetimlerde olduğu üzere takip ettirdiği muhaliflerini ortadan kaldıracaktı.
Enver Hoca, yönetiminin birinci yıllarında yeniden bir komünist olan Josip Broz Tito başkanlığındaki Yugoslavya ile uygun münasebetler içindeydi. İtalyan ve Alman işgaline karşı Arnavutluk’a birçok yardımda bulunan Yugoslavya ile münasebetler Josip Broz Tito‘nun Josef Stalin‘i eleştirmesi ve onun öğretilerinden kopması ile bozuldu. Bundan sonra Enver Hoca, SSCB‘de Josef Stalin‘den sonra idareyi ele alan Nikita Kruşçev devrine kadar, SSCB ile sıkı bir dostluk güdecek ve kısmen de olsa ülkeyi dışa açık olarak yönetecekti.
SSCB 1965 yılında Çekoslovakya‘ya girmesi üzerine Enver Hoca, Varşova Paktı‘ndan çekildiğini açıklamıştır. Ayrıyeten Enver Hoca Sovyetler Birliği’nin bu tavrını sert bir lisanla kınamış ve SSCB siyasetlerine yönelik çok ağır ithamlarda bulunmuştur.
Enver Hoca, hoca soyadını alacak kadar mütedeyyin (dinine bağlı, dindar) bir aileden gelmesine karşın, inandığı komünizmin yapısı gereği tüm dinlere karşı bir tutum aldı. Bu hal alış ilerleyen yıllarda insan haklarına ve dine karşı tedricen bir savaşa dönüşecekti. Josef Stalin‘in vefatıyla, Josef Stalin‘i eleştiren ve SSCB‘de farklı bir yönetim usulü güden Nikita Kruşçev‘i suçlayan Enver Hoca, diplomatik olarak Mao Zedong idaresindeki Çin‘e yaklaştı. Çin‘deki kültür ihtilalinin bir benzerini Arnavutluk‘ta uygulamak isteyen Enver Halil, 13 Kasım 1967 tarihinde çıkan anayasa ile Arnavutluk’un ateizmi benimsediğini ilan etti.
1974 yılına gelindiğinde Enver Hoca yalnızca söylentilerden yola çıkarak darbeden şüphelendiği ordunun üst seviye subaylarının birçoklarını idam ettirdi.
Birçok Ortodoks, Katolik rahip ve Müslüman din adamı çeşitli nedenlerle öldürüldü, hapsedildi, taş ocaklarında çalıştırıldı. Dini kurumların hepsi yasaklanarak mal varlıklarına el konuldu. Dini simge, sembolleri çağrıştıran her türlü kişi ve kurum ismi yasaklandı. Arnavutçadan, Osmanlı Türkçesine ve Arapçaya ilişkin sözler çıkartıldı.
Cami ve kiliseler yakılarak ve yıkılarak ortadan kaldırıldı. Geride kalanları depo, spor salonu, kültür merkezi ve ahır olarak kullanıldı. Bilhassa Tiran‘da bulunan Ethem Bey Mescidi dinsizlik müzesi yapıldı. Ramazan orucu, cemaatle namaz ve dini bayram kutlamaları engellendi, hatta Müslümanların sünnet olmalarına dahi müdahale edildi. Okullarda dinsizlik propagandası yapıldı ve Albanizm denilen Arnavut milliyetçiliği temelli fikir akımı aşılanmaya çalışıldı.
Ülkesini dışarıya kapatan Enver Hoca, Arnavutluk halkıyla bir ortada göründüğü propaganda fotoğraflarını epeyce sık kullanıyordu.
Mao Zedong‘un vefatıyla Çin komünizmini de komünizme ihanet etmekle itham eden Enver Hoca ülkesini büsbütün dışa kapattı. Aslında Arnavut vatandaşların yurtdışına çıkışları yasaktı. Komünizm haricinde tüm fikirleri ülkesinde yasaklayan Enver Hoca, muhaliflerini SSCB tesirindeki devirde Yugoslavya casusu, Çin tesirindeki periyotta SSCB casusu, dışa kapalı son periyotta de batı casusu olmakla itham etti. Muhaliflerin bir kısmı öldürüldü, bir kısmı taş ocaklarında çalıştırıldı, bir kısmı uzun müddet hapsedildi.
Enver Hoca ömrünün son yıllarında giderek paranoyak bir ruh haline büründü ve siyasetleri da tıpkı doğrultuda katılaştı.
Enver hoca ömrünün son vakitlerinde, düşman saldırısı paranoyası ile Arnavutluk‘un her tarafına beton ve çimentodan yapılan “bunker” ismindeki sığınaklardan 750 bin tane inşa ettirdi.
Enver Hoca, 1945 yılında Necmiye Hoca ile evlendi. Ilir Hoxha, Pranvera Hoxha isimlerinde iki çocuğu oldu.
Enver Hoca, 11 Nisan 1985 tarihinde Tiran, Arnavutluk‘da 77 yaşında kalp krizi sonucunda ölmüştür. Evvel Tiran‘da şehitliğe gömülen Enver Hoca, 1991 yılında kent mezarlığına taşındı. Geride “Hocaizm” ismi verilen, Türkiye‘de de takipçileri bulunan görüşlerini anlattığı çok sayıda kitap bıraktı.
Enver Hoca’nın kendisi için inşa ettirdiği piramit formundaki anıt mezar, günümüzde halka açık etkinlikler düzenlenen bir merkez olarak kullanılıyor.
Arnavutluk belleğinde derin yaralar açan Enver Halil Hoca’nın yaptırdığı piramit halindeki anıt mezar, vefatından sonra konferans ve stant salonuna çevrildi. Ülkenin dört bir yanına inşa ettirdiği bunkerler ise Arnavutlar tarafından kısmen hala çok çeşitli biçimlerde kullanılmakta… Sevenleri tarafından sıhhatinde Berat kenti civarındaki bir dağın yamacına yazılan ismiyse vefatından sonra bir harf değişikliği ile İngilizce ”Never” yapıldı, yani ”Asla”…
20 Şubat 1991 tarihinde Arnavutluk‘un başşehri Tiran‘daki İskender Bey Meydanı’nda toplanan binlerce genç öğrenci, 6 yıl evvel ölen Enver Hoca’nın heykelini yerle bir etti.
