Süryani Mor Efrem kimdir, Tüm vakitlerin en harikulade dinî şair ve bilgelerinden biri olarak öne çıkan Süryani Mor Efrem, “Süryaniler’in Güneşi” olarak anılmaktadır.
Süryani Mor Efrem, 285 yılında Nusaybin‘de doğmuştur. Babası Nusaybinli, annesi de Amid (Diyarbakır) şehrindendi. Mor Efrem dünyaya geldiği vakit babası putperest inançlı olup Abizil olarak tanınan bir putun baş kâhiniydi.
Süryani lisanının tartışılmaz üstadı, birçok manayı birkaç kelamla tabir edebilen, okuyucularını barışa, ibadette derinliğe, tefekkürde sonsuzluğa davet eden Mor Efrem, “Süryanilerin Güneşi” ve “Kutsal Ruhun Kavalı (veya Liri)” tanımlaması ile ünlenmiştir.
Nusaybin ile Sincar Dagı ortasındaki Baarbeye (BethAraboye) episkoposun yanında eğitim gördükten sonra kimi siyasi sebeplerden ötürü 303 yılında Nusaybin‘i terk edip Urfa‘ya yerleşmiştir. Şair Asuno’nun yanında Süryani edebiyatı ile Kutsal Kitap’ın derinleşmesini özümsemiştir.
320’lerde tekrar Nusaybin‘e geri dönen Süryani Mor Efrem, erken yaşlarında dünya nimetlerini terk edip, bölgenin Episkoposu Mor Yakup’un himayesine girerek ruhî paklık ve kutsallığı, dini bilgilerini ondan öğrendi. Nusaybin’de eğitim görmüş, öğrencisi olduğu eğitim kurumunun yöneticiliğine kadar yükselmiştir.
İznik‘te MS 325 yılında toplanan Hıristiyanlığın birinci ve en büyük üniversal konsiline katılan Episkopos Mor Yakub ile öğrencisi Efrem Nusaybin’e döndüklerinde ünlü Nusaybin Okulu’nun inşasına başladılar ve 326 yılında okulu hizmete açtılar. Mor Efrem uzun yıllar boyunca bu okulun rektörlüğünü yaptı. 7. Yüzyıla kadar hizmet verecek bu okulda 800-1000 kadar öğrenci yatılı olarak okumaktaydı. Okulun resmi lisanı Süryanice’ydi. Süryanice lisanının yanında Grekçe de okutulmaktaydı. Bu okulda ideoloji, mantık, edebiyat, geometri, astronomi, tıp ve hukuk eğitimi veriliyordu. Bu devirde Grekçe’den Süryanice’ye birçok kitap çevrilmiştir. Mor Efrem’in yüksek eğitim seviyesi, Nusaybin’de sunulan eğitimin bir ölçütüdür.
Tüm vakitlerin en fevkalade dinî şair ve bilgelerinden biri olarak öne çıkan Süryani Mor Efrem, “Süryaniler’in Güneşi” olarak anılmaktadır. Ancak şiirleri 18’inci yüzyıla kadar kopyalanmamış ve pek fazla tanınmamıştır. Ona ilişkin edebi metinler 10’uncu yüzyılda Nusaybinli bir başrahip tarafından Mısır‘daki bir Süryani manastırında bulunmuş ve basılıp çoğaltılıncaya kadar çok eski el yazmalarında koruma edilmişlerdir. Şayet bu yazmalar bulunup gün ışığına çıkartılmasaydı erken devir Süryani edebiyatına ilişkin zenginliklerin pek farkında olunmayacaktı.
Mor Efrem’in Nusaybin’de bulunduğu yıllarda, kent üç sefer 338, 346 ve 350 yıllarında Perslilerce kuşatılır fakat ele geçirilemez. Pers Hükümdarı Şobur, kenti ele geçirmeyi başaramadıysa da birkaç yıl sonra İmparator Julien’in bozguna uğratılması sonucunda Pers Hükümdarı Şobur’la Bizans İmparatoru Julien ortasında varılan mutabakat sonucunda Nusaybin kenti Şobur’a teslim edilir. Kentin Hıristiyan halkının büyük bir çoğunluğu göç ederek kenti terk eder. Mor Efrem, kentlilerle birlikte göç eder ve evvel Diyarbakır‘a gelerek kentin Batı cephesine yerleşen mülteciler ortasında bulunur, daha sonra da Urfa‘ya yerleşir. Ömrünün son on yılını Urfa’da geçirir.
Bu kentte bulunduğu periyotta meydana gelen kıtlık felaketi, inziva hayatını sürdürdüğü hücresinden çıkmasına neden olurken, servetlerinden yoksulları yararlandırmadıklarından ötürü da zenginleri kınar. Yaptığı çalışmalar sonucunda, zenginlerden topladığı yardımlarla binlerce aç ve sefil durumdaki insanlara yiyecek ve ilaç bulur.
Vasiyetinde kendisinin gösterişsiz toprağa verilmesini, aziz kalıntısı diye kendisine ilişkin hiçbir şeyin saklanmamasını ister. Gömüleceği yer konusunda “Mezarlıkta beni, kalbi kırık olanların bulunduğu yere yatırınız ki, Hz. İsa geldiğinde beni kucaklayabilsin ve onların ortasında kaldırabilsin” temennisinde bulunur.
373 yılının Haziran ayında öldüğü kestirim edilen Mor Efrem’in mezarı Urfa kentinin batı kapısında Kontrion denilen Burcun yanındaki bir mezara konulur. Daha sonra bu mezarın üzerine Deyrülsufli ismi ile anılan bir kilise inşa edilir.
Süryani Ortodoks Kilisesi kendisini sevgilileri anma programında yıllık kilise takvimine dâhil etmiştir. Bu tarih, Paskalya Bayramı öncesindeki büyük orucun birinci haftasının cumartesi gününe denk gelir.
Süryani Mor Efrem, 373 yılında Urfa‘da 88 yaşında ölmüştür.
Süryani Mor Efrem, tartışmasız âlâ bir lisan ustasıdır. Süryani şairleri ortasında, birçok mânâyı az bir kelamla tabir edebilenlerin en başarılısıdır. Anlaşılır lisana sahiptir. Sözdeki derinliğine kimse ulaşamamıştır. Hususlarını seçerken çok dikkatli davranmıştır. Şiir ve kaside stilini geliştirmiştir. Kasidelerinin hoşluğu pozisyonunu daha da arttırmıştır.
Bir müellif olarak inanılmaz üretkenliğe sahiptir. Niyseli Grigor’un bildirdiğine nazaran, bazen zihni, niyetlerinin coşkun dalgalarıyla kabarıp taşardı ve o vakit Efrem şu biçimde dua etmek zorunda kalırdı: ‘’Lütfûnun selini durdur, ey İlahım.”
Mor Efrem, Geniş fikirlerini ve engin hayal gücünün meyvelerini insanlara uzun yazılar vasıtasıyla ulaştırmaya çalışmıştır. Bir çok manzum vaaz ve ilahi, Kitab-ı Kutsal tefsiri, açıklayıcı dini konuşmalar ve polemik eserler kaleme almıştır. Bunlar çok kısa bir müddette Yunanca, Ermenice, Kıpti’ce, Habeş’çe ve Latinceye çevrilmişlerdir. Tesiri, yalnızca Mezopotamya’da değil, tüm Hıristiyanlık dünyasında kendisini hissettirmiştir. Yapıtlarının büyük bir kısmı günümüze kadar gelmiş olup Latin harfleriyle altı büyük cilt halinde basılmıştır.
Mor Efrem, Süryani şiirini geliştirip, kendi stili yüzyıllar boyunca varlığını sürdürmüş, ilahi ve söyleşileri Süryani ayinlerinin düzenlenmesinde tesirli olmuştur. Memra (mimro) ve Madrasa (mardaşo) ismi verilen iki usulde yazılmış şiirleri vardır. Memra: konuşma şeklinde olan şiir, Madrasa ise ezgisel çizgisi daha bariz ve koro tarafından okunan bir usuldür. Şiirleri mekânsal icra edilen tüm dua ve ilahi okumalarında sıkça kullanılır. 5. Yüzyıl Bizans tarihçisi Sozome’ye nazaran, kendisine ilişkin üç milyona yakın şiir cümlesi olduğu belirtilir.
Ayrıca “Sugitho” çeşidini Hıristiyan edebiyatına kazandıran, düzenleyen ve kullanıma sunan birinci Süryani şairidir. Sugitho’nun aşikâr bir kalıbı vardır. Her sugitho iki, üç ya da daha fazla kişi ortasında kelam düellosu formunda icra edilen bir yazım cinsidir.
Süryanicenin halk lisanı olarak ya da dinî merasim lisanı olarak kullanıldığı her yerde Mor Efrem’in ilahileri okunur. Bugüne kalan 400’e yakın ilahisi bilinmektedir. Kutsal Kitabın literal (harfiyen) biçimde okunmasının katiyen yanlış olduğunu ve bu çeşit yaklaşımların yanlış anlaşılmalara neden olabileceğini söz eder. Kutsal Kitapla ilgili yaptığı tefsir çalışmalarının birçoklarını düzyazı yerine şiir cinsinde yapmıştır.
Süryani Mor Efrem Şiirlerinden örnekler:
(Birinci Şiir)
(7.Beyit)
Namaz kıl, ilahı söyle ve kutsal metinleri oku, vücudundaki hisleri temizle.
Günahların için ağla ve gözyaşlarını dök. Rab’den mağfiret iste.
(İkinci Şiir)
Allah’ın fikrini bırakana, Allah da her bahiste ziyan verecektir.
Eğer Allah ile ilgili olanlarla ilgilenirsen, Allah da seninle ilgilenecektir.
Eğer yalnızca nasıl yaşayacağınla ilgilenirsen, her iki tarafta da ziyan göreceksin,
Kendi şahsına yetmiyorsun, yeteni de beklemedin.
Sadece tek bir hususla ilgilenmedik, ilgimiz de bize karşı olumsuz olmuştur.
Eğer birçok bahisle ilgilenirsen, hiçbiri tamamlanmayacaktın.
Sadık insan tek bir bahisle ilgileniyorsa, o husus da, insanın bütün sorunlarıyla ilgilenir.
İncil’de yazıldığı üzere; bütün bunlar sizlere verilecektir.
Eğer meskeninde kral konuk olacaksa, meskenine saygınlık kazandım.
Nefsin o kadar yücelecek ki, Allah yüreğinde konaklanacak.
Sadece tek bir vakit onu düşünme, öbür vakitlerde onu ihmal edeceksen.
Fakat gece ve gündüz onu düşün ve onunla irtibat sağla.
Eğer ayakta kalırken yoruluyorsan otur ve oturarak onunla ilgili bilgileri oku,
Çünkü her vakit onun; Allah’ın olduğu, aklına bile gelmiyor.
Yaptığın bir işin, kayıp olduğunu düşünme,
Kötülüklerin ilerlemesi, bütün rezaletlerin kapısıdır.
Tövbe et ey günahkâr, günahlarının bağışlanması için rahmet lisana,
Bakarsın birdenbire hırsız gelir, hayatını alıp götürür.
Zamanı bilemezsiniz, Kurtarıcının ne vakit geleceğini,
Rabb’imiz öğrencilerine söylemiştir, tahminen de ansızın gelir.
Sizleri uykuda görebilir, uyanın, kalkın ve namaz kılın,
Denemeye girmemeniz için, yoksa onurdan yoksun kalırsınız.
(Dördüncü Şiir)
(46-49 Beyitler)
Eğer günahkârlarla, karara ve azaba gireceksem,
Sunduğum bütün kurbanlarım ve yakarışlarım boşuna gitmiştir, sözlerim namazlarım da tükenmiş demektir
Ey Rab! Beni kötülerle birlikte dizme, seni kabul ettiğim üzere sen de beni o denli kabul et.
Beni sol tarafta yerleştirme, zira Şeytan’a arkadaş olmadım.
Ateş içinden sesim duyulmasın, zira daima sözlerimle sana terennüm ettim.
Karanlık içinde haykırmayayım, zira gece yansı sana şükrettim.
Kâfirlerle beni sayma, tövbe edenlerle namaz kıldım.
Seni haça gerdirenlerle birlikte dikme, haçın bana iltica yeri olsun
(Altıncı Şiir)
(68-69 Beyitler)
Bunlar mantıkla ve sadakalarla hareket etsinler.
Paklıkla yıkansınlar ve namazla yücelsinler.
Günah işlemekten, değerle uzaklaşsınlar.
İyilikleri yapmaya, uğraşla yaklaşsınlar.
(Dokuzuncu Şiir)
(19-23 Beyitler)
Zayıf olanların namazlarını, kabul edene övgüler olsun.
Tövbe edenlerin gözyaşlarını, kurban ve adaklar üzere kabul etmektedir.
Kırk günlük orucu tut ve ekmeğini de aç olanla paylaş.
Günde yedi vakit namaz kıl, İşay oğlundan (Davut) öğrendiğin üzere.
Musa kırk gün oruç tuttu, îliye de kırk gün oruç tuttu.
Rabb’imiz de k eza kırk gün oruç tuttu ve düşman olan Şeytan’ı yendi.
Üçlük ve Birlik’e övgüler olsun, zira her üçü de tektir.
Baba, Oğul ve Kutsal Ruh, tek bir gerçek Allah tır.
Namazları işiten ve dileklere karşılık veren Rab,
Namazımızı kabul et ve bize şefkat kıl, rahmetinle isteklerimize yanıt ver.
(Yirmi birinci Bölüm)
(37. Beyit)
O, her vakit onlardan badire görüyor, her gün yaptıkları süresiz ibadetle onu söndürdüler.
Onun gücünü imha ederken onlar güçlendiler, onlar namaz kılarken o ise kasvet çekiyordu.
(71. Beyit)
Kimi de namazını kılar vaziyetteyken, mevt eceli onu yakalar.
Hasretler şimdi niyetindeyken, ruhu göklere yücelmiştir.
(109. Beyit)
Düşünce ve telaş onları, namaz vaktinden aksatmıyor.
Tembellik de onları etkileyemez, zira zihinleri pak ve nezihtir.
(Yirmi ikinci Şiir)
(5. Beyit)
Onların yanına yaklaşanlara, namazlarının hâzinesi açıktır,
Şekillerim giyense, kendilerine özgün elbiselerle süslenmiş olur.
(15-19. Beyitler)
Yine gidip bu insanların vücutlarını görelim, onlar daima kendi saçlarıyla örterler.
Gidip kaval kemiklerini ve dizlerini görelim, daima ağır namazlarla ezilmişlerdir.
Gidip sofralarını görelim, bağdaş kurarak dizlerinin üzerine koyarlar.
Gidip yüzlerini görelim, oruç tutmaktan kızarmış bulunmaktalar.
Yine gidip su dolu, kâselerini görelim, Namaz kılarken gözlerinden akan gözyaşlarını, İlah katına bir sunu olarak sunarlar.
Gelin vücutlarını gidip görelim, bükülmüşlerdir kep eğilip dua etmekten,
Gidip yüzlerim de görelim, uykusuzluktan öteki bir çehreye bürünmüşlerdir.
Yine gidip topluluklarım görelim, cismaniler ruhanilerle birliktedirler.
Koro gruplarını da gidip görelim, ruhaniler cismanilerle birlikte terennüm ederler.
(46. Beyit)
Günün on iki saatini, namaz ve ibadet için ayırıyorlar.
Gözbebeklerinin yaşlarını, yücelerdeki tapınak kapısına serperler.
(82. Beyit)
Kimi efendisinin önünde diz çökerken, uyuyup vefat eder ve diriliş gününe kadar bekler.
Kimi ayakta namaz kılarken, mevt gelir onu götürür.
(88. Beyit)
Kimi Rabb’ın inayetinin yardımıyla, kalkıp namazım kılmış ve hayatını yitirmiştir.
Kimi adaletin takviyesiyle, kalkmış bir övgüyü söylemiş ve intikal etmiştir.
(Yirmi üçüncü Şiir)
(121. Beyit)
Kendini koruyabilmen için sahrayı tercih et, açlık ve susuzluğu da ilaç olarak kullan,
İmanı bir garanti olarak gör, zira namazda güç kazandırıyor.
(Yirmi Beşinci Bölüm)
(1-3. Beyitler)
Efendin için fakir ol ve onun sevgisi uğruna yoksul kal.
Her gün onun için oruç tut ve kapısında uyumadan nöbet tut.
Huzurunda mezmurları oku, ondan talepte bulun ve namaz kıl.
Ayağa kalkarak önünde dur, ibadet sırasında ellerini kenetle.
Ağlayarak gözyaşlarını yanaklarına akıt, önünde göğsüne vur.
Yaptığın kusurlarına karşı hasret çek, rahmet ve şefkat talep et.
Günahlarına karşı yas ve hüzün tut ve günahlarının bağışlanmasını lisana.
(Yirmi Yedinci Şiir)
(18.-56. Beyitler)
Eğer hizmet ikiye katlanmışsa,
Şeytanın birlikleri namazın aracılığıyla vurulurlar.
Eğer de sayam beşerler uyumazsa, hileciler onlara karşı asla zafer kazanamazlar.
Özgürlük yatmazsa, aldatmacılık da baş kaldırmaz.
Eğer süresiz ibadetten güç almışsan, uyanık güç de seni korur.
Sağcı taraf varlıklı olduğu sürece, solcu taraf yoksuldur.
Hizmet sunulduğu sürece, Şeytan ve askerleri yatmaktadır.
Eğer ışık kendini gizlemezse, karanlık kendini ortaya çıkaramaz.
Eğ er de ışınlarım geri çekmezse, akşam kanatlarım açamaz.
Ey süresiz ibadet eden sen! Şayet yatmazsan, karanlık sana dokunamaz.
Ey yiğit olan! Sen düşmedikçe, aldatmacılık sana musallat olamaz.
Dilin terennüm ettiği sürece, o necis sana yönelik ıslık çalamaz,
Dudakların ilahiler söylediği sürece, Şeytan ‘ın yayı etkisizdir.
İbadette devam ettiğin sürece, aslanın azıdişi atak etmez.
Eğer duan bitmişse, engerek lisanını bilemiştir.
Namazı kıldığın sürece, İblis in vurduğu tokat ziyan vermez.
Eğer uykuya yenilmişsen, engerek zehrini akıtmıştır.
Geceleyin savaşa birlikte girerler, Şeytan ve süresiz ibadet eden münzeviler.
Uyku da sis oluşur, kış da aksine hareket eder.
Bulutsuz kar yığılır, şimşeksiz de dolu yağar.
Kılıçsız kan akıtılır, öldürmeksizin de ölülerin cesetleri üst üste yığılır.
Uykuda tuzaklar kurulur, hayali manzaralarla kaymalar olur.
Uykunun mekânında, uyanışa zafer kılıcı konulmuştur.
Yiğitler uyuyunca, düşler gelip onları yok edeceklerdir.
Eğer uyumayıp daima ibadet etmişlerse, o uyanış İblis ‘i süngülemiştir.
Çul ve kül kullandıkça, çaycıların başı kuduramaz.
Eğer gözyaşları dökülmüşse, Sinharip topuzun üzerine dönmüştür.
Eller göklere açıldıkça, Hmolik başını kaldıramaz.
Eğer uykuya dalmışsa, Musa’nın partisi mağlup olmuştur.
Namaz kılınmasıyla İblis vurulur,
Gülyad sapanla vurulduğu üzere,
Yapılan hizmetle güçleniyor, Şimşun kendi yiğitliğiyle.
Süresiz ibadetle iblis azap görerek eriyor, Abişolum un aldığı zehirle eridiği üzere,
Süresiz ibadetle İblis öldürülüyor, Kral, Adunoyo’yu öldürdüğü üzere.
Namaz hizmeti takdim edildiği sürece, İblis de Hamnun üzere hastalanıyor.
Dua hizmeti sona erdiği an, İblis nefsi kışkırtmıştır, tıpkı Tomor üzere.
Davut’un mezmurlarını terennüm ettiğin sürece, Şeytanın müziği boşunadır.
Dilin susmadıkça,
Ahtufil intihar etmektedir.
Namaz kıldığın sürece, sünnetsizler şaşkınlıkla oturup seni izlerler.
Dilin okuduğu sürece, Gülyad ağzını açamaz.
Onunla birlikte sazın çaldığı sürece, Şovol’un ruhu seni rahatsız etmez.
Eğer de uyku, harpının kıllarım kesmişse, makûs ruh içinde terennüm etmeye başlar.
Uyurken iblis seni avlamaya çalışır, tıpkı Şovol’u yakaladığı üzere.
Her gün düşüncende barınır ki, onun eline düşmen için.
Şovol, Davut’u iztihat ediyormuş, seni de İblis iztihat etmektedir.
Sakın ola uykuya yenik düşme, yoksa seni iztihat eden teyakuzdedir.
Mağara uykudan daha düzgün olmuş, yoksa Şovol, Davut’u öldürecekti.
Şovol’un arkadaşı seni uykuda yakalarsa, kanım akıtır.
Kartal havada uçtuğu sürece, gölgesine bile ulaşamazsın.
Göklerde yüzdüğü sürece, hayalini bile tutamazsın.
Göklerde yüreğin uyanık olduğu sürece, organların ele verilemez.
Namazda uçtuğun sürece, beşeriyetin yakalanmayacaktır.
Sakın ola yüreğin solmasın ve uykuya dalmasın, yoksa seni yakalarlar.
Düşüncen de dağılmasın ve berbatlığa dalmasın, yoksa zaferi kaybedersin.
Kalk namaz kıl ve kendine Davut’tan silah al ve onunla gururlu ol,
Gözlerin uykuya yenilmesin, zira savaş ivedilikle yaklaştı.
Nefsini uyandır ve daima ibadet et, zira savaş insan uykudayken kendisine karşı açılır.
Nasıl savaşacağını bilemezsin, zira tüm süratiyle muharebe başlamıştır.
Geceleyin Şeytan ‘ın borazanları çalar, savaşa kalkın diye,
Birlikler birbirlerine sorarlar, kumandan neyi emreder.
İkinci Homon ağzını açarken, ondan duman tütmeye başladı.
Kalkın silahınızı kuşanın, uyuyanların düşlerine girip onlarla savaşalım.
Eğer onlar uyanıklarsa bizleri yeneceklerdir, şayet uyuyorlarsa biz onları yeneceğiz.
Uyku aracılığıyla, onlardan uyanış zaferi alalım.
Gelin hileleri öğrenin ve bu onurlu ve saygın beşerlerle savaşın.
Onlara karşı tepen silahı kuşanın ve bu yiğit beşerlerle muharebe edin.
Betülleri uykuda yakalayın, düşlerde zina etsinler.
Saygın insan hayal imajla aldansın ve istemeyerek ayağı sürçerek düşsün.
Değerli insan yüzsüz olsun ve sonradan tacı ondan alınsın.
İffetli de berbat manzarayla yansın ve tövbe etmekle azap görsün.
Oruç tutan, hissetmeden hayalde et yesin,
Adaklıya şarap içirin ve hüzünlüye de rakı doldurun.
Tuzaklarınızı uykuda kurun ve gizleyin, hayallerle onları yakalayın.
Kendinize yüz binlerce tuzak alın ve bana yem beşerler yakalayın.
Karanlık, zifiri karanlık adaşından buyruk almıştır.
Bütün aldatmacılık toplandı, bedensellilerin doruklarına.
Tembeller yüzlerini uyku da sardılar ve kendilerini gömdüler.
Sabahtan akşama kadar, başıboş olan kişi harap bir meskende yatıyordun
Uyumayıp da daima ibadet edenler uyanıktırlar, kendilerini namazla zenginleştiriyorlar.
Akşamdan sabaha kadar uyumadılar ve hazinelerini hırsızlardan korumuşlardır.
