Molla Gürani kimdir, Din adamı, müderris, şeyhülislam. Osmanlı Devletinin dördüncü şeyhülislamı ve Fatih Sultan Mehmed‘in hocalarındandır.
Molla Gürani, 1410 yılında Diyarbakır ilinin hudutları içinde yer alan Gürân kasabasında doğmuştur. Ancak bu kasaba günümüze ulaşamadığı için doğum yeri ile ilgili çeşitli rivayetler vardır. Tam ismi Şemsuddin Ahmed bin İsmâil bin Osman Gürânî’dır. Molla Gürani, birinci tahsilini memleketinde tamamladıktan sonra gittiği Bağdat‘ta Zeynüddin Abdurrahman b. Ömer el-Kazvînî’den kırâat-i seb‘a, kelâm, tefsir, nahiv ve fıkıh, Hasankeyf’te Celâleddin el-Hulvânî’den Arap lisanı ve edebiyatı tahsil etti. Tahminen 830 (1426-27) yılında Şam‘a geçti ve ortalarında Alâeddin Muhammed b. Muhammed el-Buhârî‘nin de bulunduğu âlimlerden ders aldı. Akabinde Kudüs üzerinden 835 (1431-32) yılında Kahire‘ye gitti.
Kahire’de de eğitimine devam etti. İbn Hacer el-Askalânî‘nin öğrencisi oldu ve kendisinden icâzet aldı. Ayrıyeten Zeynüddin Abdurrahman b. Muhammed ez-Zerkeşî, Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kemâleddin İbnü’l-Bârizî ve Ali b. Ahmed el-Kalkaşendî üzere âlimlerden hadis, kıraat, tefsir ve fıkıh tahsili gördü. Bu ilimlerde temayüz etmiş bir âlim olarak Memlük Sultanı el-Melikü’z-Zâhir Çakmak’ın yakın etrafı içinde yer aldı ve sultanın huzurunda yapılan ilim meclislerine katıldı. Yavaş yavaş tanınmaya ve Kahire’deki medreselerde ders vermeye başladı.
Bundan sonra hayatının bir kısmını Kahire ve Şam taraflarında geçirip Anadolu’ya geldi.
Molla Gürani‘nin Anadolu’ya gelişi şu biçimdedir: O dönemin meşhur Osmanlı alimlerinden Molla Yegan, hacca gittiğinde, Kahire’ye uğradı. Orada Molla Gürani’yi tanıyıp, onun dine bağlılığını ve ilimdeki yüksek derecesini görünce, Anadolu’ya getirmek istedi. Lütuf ve iltifat göstererek birlikte gelmesini söyledi. O da bu teklifi kabul ederek, Molla Yegan ile birlikte geldi. Meşhur alim Molla Yegan, hacdan döndüğünde Molla Gürani ile birlikte Edirne‘ye giderek Sultan II. Murat Hanın otağına gidip, bir sohbet yaptı. Sohbet sırasında Padişah; “Gezip gördüğün yerlerden bize ne armağan getirdin.” diye sordu. Bunun üzerine Molla Yegan; “Tefsir, hadis ve fıkıh ilminde yeterli yetişmiş bir alim getirdim.” diyerek, hiçbir milletin kültür tarihinde görülmeyen durumu bildirdi. Sultan; “Şimdi nerededir?” deyince, “Dışarıda beklemektedir” karşılığını verdi. Bunun üzerine Padişah, onu içeri getirmelerini söyledi. Molla Gürani içeri girip selam verdi. Sohbet sırasında Molla Gürani’nin konuşması ve hali, Padişah’ın güzeline gitti. Onu çabucak dedesi (I. Murat) Murad-ı Hüdavendigar Gazi’nin eski kaplıcadaki medresesine müderris tayin etti.
Daha sonra Yıldırım Medresesi’ne müderrislikle vazifelendirildi. Bir süre bu görevde kalan Molla Gürani, 1443 yılında Sultan II. Murat Hanın oğlu Şehzade Mehmet’in, yani Fatih Sultan Mehmed‘in yetiştirilmesiyle görevlendirildi.
Molla Gürani, 1443 yılında Manisa‘da bulunan Fatih Sultan Mehmed‘in şimdi küçük bir şehzade iken hocalığını yapmıştır. Muhtemelen Fatih Sultan Mehmed‘in birinci saltanatı ve daha sonra tekrar Manisa’ya yollanması sırasında onun yanında bulundu.
Babası II. Murat‘tan sonra 1451 yılında tahta geçen Fatih Sultan Mehmed Han, Molla Gürani‘yi vezir yapmak istedi. Molla Gürani bu teklifi kabul etmeyip; “Huzurunuzda, size devlet işlerinde çok hizmet edenler vardır. Onların önemli çalışmaları; vezirliğe, sadrazamlığa kavuşmak ülkülerine bağlıdır. Veziriniz onlardan diğeri olursa, kalpleri muğber olur ve sultanımıza ziyan gelir.” dedi. Sultan bu kelamı beğendi ve onu 1451 yılında Kazasker yapmak istediğini bildirince, bunu kabul etti.
1453 yılında İstanbul’un fethi sırasında Fatih Sultan Mehmed‘in istişare meclisinde bulundu, orduyla birlikte fethe katıldı ve savaşın en sorunlu günlerinde padişahı teşvik ederek kuşatmanın devamını sağlayan kümenin içinde yer aldı. İstanbul’un fethinden sonra Memlük sultanına gönderilen ve Arapça süslü bir üslûpla yazılan fetihnâme onun tarafından hazırlandı.
Ayrıca müderrislik görevini de yürüttü. Kazaskerlik vazifesi sırasında tayinler konusunda padişahın fikrini almadan bağımsız hareket ettiği için Bursa kadılığı ve buradaki vakıfların yönetimiyle görevlendirildi ve evkaf yönetimi ve kadılık görevi ile Bursa’ya gönderildi. Bursa’da bir süre hizmet etti. Bu sırada padişaha yakın bir bireyden gelen bir teklifi şeriata muhalif bularak reddettiğinden 1455 yılında kadılık vazifesinden alındı. Bunun üzerine hac seyahatine çıkarak evvel Halep‘e, akabinde Şam‘a gitti. Burada kısa bir müddet kaldıktan sonra Kudüs‘e geçti, 1457 yılında hac farîzasını yerine getirdi. Akabinde Mısır‘da Kahire‘ye gitti.
Molla Gürani Mısır’a vardığında, Mısır Sultanı Kayıtbay’dan tam bir kabul ve pekçok ikram, hürmet gördü. Bir süre sonra Fatih Sultan Mehmed Han, Mısır Sultanı Kayıtbay’a, Molla Gürani’yi göndermesini rica etti. Kayıtbay, Fatih Sultan Mehmet Hanın bu ricasını Molla Gürani’ye bildirerek; “Gitme, ben sana onunkinden daha çok ikram ve ihtiram ederim.” dedi. Molla Gürani; “Evet inanıyorum, sizden çok fazla ikram gördüm. Lakin, benimle onun ortasında baba ile oğul ortasındaki üzere büyük bir sevgi vardır. Aramızdaki bu hadise ise, bir diğer şeydir. Bu sebepten alışılmış olarak ona meyledeceğimi bilir. Şayet ona gitmezsem sizin tarafınızdan gönderilmediğimi zanneder ve ortanıza düşmanlık girebilir” karşılığını verdi. Bu karşılığı çok beğenen Sultan Kayıtbay kendisine çok para ve yolda lazım olabilecek eşyaları verip, büyük armağanlarla Fatih Sultan Mehmet Hana gönderdi.
Molla Gürani 1458 yılında İstanbul’a gelince, Sultan ona çok hürmet gösterip, ikinci kez Bursa Kadılığına, sonra tekrar Kazaskerliğe tayin etti. Müderrislik ve eser yazmakla meşgul olan Molla Gürani, 1480 (H. 885) yılında Şeyhülislamlık makamına getirildi. Sekiz sene Şeyhülislamlık yaptı ve hakka, adalete uymakta titizlik göstererek, çok hoş bir biçimde görevini yerine getirdi.
Molla Gürani, 1488 yılında İstanbul’da 78 yaşında ölmüştür. II. Bayezid cenaze namazını kıldırdı. Kabri Aksaray-Topkapı ortasındaki kendi yaptırdığı caminin önündedir.
Fatih Sultan Mehmed Hana çok nasihat eder, işlerinde yardımcı olurdu. Ona karşı duyduğu samimi sevgi ve alaka sebebiyle, yeri geldikçe tenkit etmekten, uyarmaktan çekinmezdi. Hatta giydiği ve yediği şeylere dikkat etmesinde, ebediyen dinin buyruklarına uygunluk isterdi. Nasihatlerini sert sözlerle söylemekten çekinmezdi.
Molla Gürani; heybetli, vakur, sarsılmaz bir ilim, haysiyet ve ahlaka sahipti. Uzun uzunluklu, hakikat ve açık sözlüydü. Vezirleri isimleriyle çağırır, Sultan’ın huzuruna girince, yüksek sesle selam verip müsafeha yapardı. Davet edilmedikçe ve bayram günlerinden öbür vakitlerde saraya gitmezdi.
Müderrislikten resmen ayrıldıktan sonra da ilim öğretmeye devam etti. Pekçok alim yetiştirdi. Günlerini ders vermek, kitap yazmak ve ibadetle geçirirdi. Çok hayır ve hasenatta bulundu. Vakıf olarak; dört cami, bir darülhadis medresesiyle bir hamam ve binalar yaptırmıştır.
ESERLERİ:
1) Gâyet-ül-Emânî fî Tefsîr-i Seb’il-Mesânî,
2) El-Kevser-ül-Cârî alâ Riyâd-il-Buhârî; Hadîs-i şerîf kitaplarının en değerlisi olan Sahîh-i Buhârî’ye yazdığı şerhdir.
3) Şâtıbiyye Kasîdesi’nin Ca’berî şerhine hoş bir hâşiye yazmıştır.
4) Keşf-ül-Esrâr an Kırâat-il-Eimmet-il-Ahyâr,
5) Şerh-i Cem’ul-Cevâmi’: Usûl-i fıkha dâirdir.
6) Arûz ilmiyle ilgili bir kasîde.
